เยน นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต เตนุปสงฺกมีติ นิคณฺโฐ กิร นาฏปุตฺโต ‘‘สจายํ สีโห กสฺสจิเทว สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณํ กเถนฺตสฺส สุตฺวา สมณํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสติ, มยฺหํ ปริหานิ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ปฐมตรํเยว สีหํ เสนาปติํ เอตทโวจ – ‘‘เสนาปติ อิมสฺมิํ โลเก ‘อหํ พุทฺโธ อหํ พุทฺโธ’ติ พหู วิจรนฺติฯ สเจ ตฺวํ กสฺสจิ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุกาโม อโหสิ, มํ ปุจฺเฉยฺยาสิฯ อหํ เต ยุตฺตฏฺฐานํ เปเสสฺสามิ, อยุตฺตฏฺฐานโต นิวาเรสฺสามี’’ติฯ โส ตํ กถํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘สเจ มํ เปเสสฺสติ, คมิสฺสามิฯ โน เจ, น คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เยน นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต, เตนุปสงฺกมิฯ

อถสฺส วจนํ สุตฺวา นิคณฺโฐ มหาปพฺพเตน วิย พลวโสเกน โอตฺถโฏ ‘‘ยตฺถ ทานิสฺสาหํ คมนํ น อิจฺฉามิ, ตตฺเถว คนฺตุกาโม ชาโต, หโตหมสฺมี’’ติ อนตฺตมโน หุตฺวา ‘‘ปฏิพาหนุปายมสฺส กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา กิํ ปน ตฺวนฺติอาทิมาหฯ เอวํ วทนฺโต วิจรนฺตํ โคณํ ทณฺเฑน ปหรนฺโต วิย ชลมานํ ปทีปํ นิพฺพาเปนฺโต วิย ภตฺตภริตํ ปตฺตํ นิกฺกุชฺชนฺโต วิย จ สีหสฺส อุปฺปนฺนปีติํ วินาเสสิฯ คมิยาภิสงฺขาโรติ หตฺถิยานาทีนํ โยชาปนคนฺธมาลาทิคฺคหณวเสน ปวตฺโต ปโยโคฯ โส ปฏิปฺปสฺสมฺภีติ โส วูปสนฺโตฯ

ทุติยมฺปิ โขติ ทุติยวารมฺปิฯ อิมสฺมิญฺจ วาเร พุทฺธสฺส วณฺณํ ภาสนฺตา ตุสิตภวนโต ปฏฺฐาย ยาว มหาโพธิปลฺลงฺกา ทสพลสฺส เหฏฺฐา ปาทตเลหิ อุปริ เกสคฺเคหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภานํ วเสน สรีรวณฺณํ กถยิํสุฯ ธมฺมสฺส วณฺณํ ภาสนฺตา ‘‘เอกปเทปิ เอกพฺยญฺชเนปิ อวขลิตํ นาม นตฺถี’’ติ สุกถิตวเสเนว ธมฺมคุณํ กถยิํสุฯ สงฺฆสฺส วณฺณํ ภาสนฺตา ‘‘เอวรูปํ ยสสิริวิภวํ ปหาย สตฺถุ สาสเน ปพฺพชิตา น โกสชฺชปกติกา โหนฺติ, เตรสสุ ปน ธุตงฺคคุเณสุ ปริปูรการิโน หุตฺวา สตฺตสุ อนุปสฺสนาสุ กมฺมํ กโรนฺติ, อฏฺฐติํสารมฺมณวิภตฺติโย วฬญฺเชนฺตี’’ติ ปฏิปทาวเสน สงฺฆคุเณ กถยิํสุฯ

ตติยวาเร ปน พุทฺธสฺส วณฺณํ ภาสมานา ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติ สุตฺตนฺตปริยาเยเนว พุทฺธคุเณ กถยิํสุ, ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติอาทินา สุตฺตนฺตปริยาเยเนว ธมฺมคุเณ, ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทินา สุตฺตนฺตปริยาเยเนว สงฺฆคุเณ จ กถยิํสุฯ ตโต สีโห จินฺเตสิ – ‘‘อิเมสญฺจ ลิจฺฉวิราชกุมารานํ ตติยทิวสโต ปฏฺฐาย พุทฺธธมฺมสงฺฆคุเณ กเถนฺตานํ มุขํ นปฺปโหติ, อทฺธา อโนมคุเณน สมนฺนาคตา โส ภควา, อิมํ ทานิ อุปฺปนฺนํ ปีติํ อวิชหิตฺวาว อหํ อชฺช สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสิสฺสามี’’ติฯ อถสฺส ‘‘กิํ หิ เม กริสฺสนฺติ นิคณฺฐา’’ติ วิตกฺโก อุทปาทิฯ ตตฺถ กิํ หิ เม กริสฺสนฺตีติ กิํ นาม มยฺหํ นิคณฺฐา กริสฺสนฺติฯ อปโลกิตา วา อนปโลกิตา วาติ อาปุจฺฉิตา วา อนาปุจฺฉิตา วาฯ น หิ เม เต อาปุจฺฉิตา ยานวาหนสมฺปตฺติํ, น จ อิสฺสริยวิเสสํ ทสฺสนฺติ, นาปิ อนาปุจฺฉิตา หริสฺสนฺติ, อผลํ เอเตสํ อาปุจฺฉนนฺติ อธิปฺปาโยฯ

เวสาลิยา นิยฺยาสีติ ยถา หิ คิมฺหกาเล เทเว วุฏฺเฐ อุทกํ สนฺทมานํ นทิํ โอตริตฺวา โถกเมว คนฺตฺวา ติฏฺฐติ นปฺปวตฺตติ, เอวํ สีหสฺส ปฐมทิวเส ‘‘ทสพลํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนาย ปีติยา นิคณฺเฐน ปฏิพาหิตกาโลฯ ยถาปิ ทุติยทิวเส เทเว วุฏฺเฐ อุทกํ สนฺทมานํ นทิํ โอตริตฺวา โถกํ คนฺตฺวา วาลิกาปุญฺชํ ปหริตฺวา อปฺปวตฺตํ โหติ, เอวํ สีหสฺส ทุติยทิวเส ‘‘ทสพลํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนาย ปีติยา นิคณฺเฐน ปฏิพาหิตกาโลฯ ยถา ตติยทิวเส เทเว วุฏฺเฐ อุทกํ สนฺทมานํ นทิํ โอตริตฺวา ปุราณปณฺณสุกฺขทณฺฑกฏฺฐกจวราทีนิ ปริกฑฺฒนฺตํ วาลิกาปุญฺชํ ภินฺทิตฺวา สมุทฺทนินฺนเมว โหติ, เอวํ สีโห ตติยทิวเส ติณฺณํ วตฺถูนํ คุณกถํ สุตฺวา อุปฺปนฺเน ปีติปาโมชฺเช ‘‘อผลา นิคณฺฐา นิปฺผลา นิคณฺฐา, กิํ เม อิเม กริสฺสนฺติ, คมิสฺสามหํ สตฺถุสนฺติก’’นฺติ มนํ อภินีหริตฺวา เวสาลิยา นิยฺยาสิฯ นิยฺยนฺโต จ ‘‘จิรสฺสาหํ ทสพลสฺส สนฺติกํ คนฺตุกาโม ชาโต, น โข ปน เม ยุตฺตํ อญฺญาตกเวเสน คนฺตุ’’นฺติ ‘‘เยเกจิ ทสพลสฺส สนฺติกํ คนฺตุกามา, สพฺเพ นิกฺขมนฺตู’’ติ โฆสนํ กาเรตฺวา ปญฺจรถสตานิ โยชาเปตฺวา อุตฺตมรเถ ฐิโต เตหิ เจว ปญฺจหิ รถสเตหิ มหติยา จ ปริสาย ปริวุโต คนฺธปุปฺผจุณฺณวาสาทีนิ คาหาเปตฺวา นิยฺยาสิฯ ทิวา ทิวสฺสาติ ทิวสสฺส จ ทิวา, มชฺฌนฺหิเก อติกฺกนฺตมตฺเตฯ

เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ อารามํ ปวิสนฺโต ทูรโตว อสีติ-อนุพฺยญฺชน-พฺยามปฺปภา-ทฺวตฺติํส-มหาปุริสลกฺขณานิ ฉพฺพณฺณฆนพุทฺธรสฺมิโย จ ทิสฺวา ‘‘เอวรูปํ นาม ปุริสํ เอวํ อาสนฺเน วสนฺตํ เอตฺตกํ กาลํ นาทฺทสํ, วญฺจิโต วตมฺหิ, อลาภา วต เม’’ติ จินฺเตตฺวา มหานิธิํ ทิสฺวา ทลิทฺทปุริโส วิย สญฺชาตปีติปาโมชฺโช เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรนฺตีติ โภตา โคตเมน วุตฺตการณสฺส อนุการณํ กเถนฺติฯ การณวจโน เหตฺถ ธมฺมสทฺโท ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. 720) วิยฯ การณนฺติ เจตฺถ ตถาปวตฺตสฺส สทฺทสฺส อตฺโถ อธิปฺเปโต ตสฺส ปวตฺติเหตุภาวโตฯ อตฺถปฺปยุตฺโต หิ สทฺทปฺปโยโคฯ อนุการณนฺติ เอโส เอว ปเรหิ ตถา วุจฺจมาโนฯ สหธมฺมิโก วาทานุวาโทติฯ ปเรหิ วุตฺตการเณหิ สการโณ หุตฺวา ตุมฺหากํ วาโท วา ตโต ปรํ ตสฺส อนุวาโท วา โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ วิญฺญูหิ ครหิตพฺพํ ฐานํ การณํ น อาคจฺฉติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กิํ สพฺพากาเรนปิ ตว วาเท คารยฺหํ การณํ นตฺถีติฯ อนพฺภกฺขาตุกามาติ น อภูเตน วตฺตุกามาฯ อตฺถิ สีหปริยาโยติอาทีนํ อตฺโถ เวรญฺชกณฺเฑ อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ปรเมน อสฺสาเสนาติ จตุมคฺคจตุผลสงฺขาเตน อุตฺตเมนฯ อสฺสาสาย ธมฺมํ เทเสมีติ อสฺสาสนตฺถาย สนฺถมฺภนตฺถาย ธมฺมํ เทเสมิฯ อิติ ภควา อฏฺฐหงฺเคหิ สีหสฺส เสนาปติสฺส ธมฺมํ เทเสสิฯ

อนุวิจฺจการนฺติ อนุวิทิตฺวา จินฺเตตฺวา ตุลยิตฺวา กตฺตพฺพํ กโรหีติ วุตฺตํ โหติฯ สาธุ โหตีติ สุนฺทโร โหติฯ ตุมฺหาทิสสฺมิญฺหิ มํ ทิสฺวา มํ สรณํ คจฺฉนฺเต นิคณฺฐํ ทิสฺวา นิคณฺฐํ สรณํ คจฺฉนฺเต ‘‘กิํ อยํ สีโห ทิฏฺฐทิฏฺฐเมว สรณํ คจฺฉตี’’ติ ครหา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา อนุวิจฺจกาโร ตุมฺหาทิสานํ สาธูติ ทสฺเสติฯ ปฏากํ ปริหเรยฺยุนฺติ เต กิร เอวรูปํ สาวกํ ลภิตฺวา ‘‘อสุโก นาม ราชา วา ราชมหามตฺโต วา เสฏฺฐิ วา อมฺหากํ สรณํ คโต สาวโก ชาโต’’ติ ปฏากํ อุกฺขิปิตฺวา นคเร โฆเสนฺตา อาหิณฺฑนฺติฯ กสฺมา? เอวํ โน มหนฺตภาโว อาวิภวิสฺสตีติ จฯ สเจ ปนสฺส ‘‘กิมหํ เอเตสํ สรณํ คโต’’ติ วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺเชยฺย, ตมฺปิ โส ‘‘เอเตสํ เม สรณคตภาวํ พหู ชานนฺติ, ทุกฺขํ อิทานิ ปฏินิวตฺติตุ’’นฺติ วิโนเทตฺวา น ปฏิกฺกมิสฺสตีติ จฯ เตนาห – ‘‘ปฏากํ ปริหเรยฺยุ’’นฺติฯ โอปานภูตนฺติ ปฏิยตฺตอุทปาโน วิย ฐิตํฯ กุลนฺติ ตว นิเวสนํฯ

ทาตพฺพํ มญฺเญยฺยาสีติ ปุพฺเพ ทสปิ วีสติปิ สฏฺฐิปิ ชเน อาคเต ทิสฺวา นตฺถีติ อวตฺวา เทสิ, อิทานิ มํ สรณํ คตการณมตฺเตเนว มา อิเมสํ เทยฺยธมฺมํ อุปจฺฉินฺทิฯ สมฺปตฺตานญฺหิ ทาตพฺพเมวาติ โอวทิฯ สุตํ เมตํ, ภนฺเตติ กุโต สุตนฺติ? นิคณฺฐานํ สนฺติกาฯ เต กิร กุลฆเรสุ เอวํ ปกาเสนฺติ ‘‘มยํ ยสฺส กสฺสจิ สมฺปตฺตสฺส ทาตพฺพนฺติ วทาม, สมโณ ปน โคตโม ‘มยฺหเมว ทานํ ทาตพฺพํ นาญฺเญสํ, มยฺหเมว สาวกานํ ทานํ ทาตพฺพํ, นาญฺเญสํ สาวกานํ, มยฺหเมว ทินฺนํ ทานํ มหปฺผลํ, นาญฺเญสํ, มยฺหเมว สาวกานํ ทินฺนํ มหปฺผลํ, นาญฺเญส’นฺติ เอวํ วทตี’’ติฯ ตํ สนฺธาย อยํ ‘‘สุตํ เมต’’นฺติ อาหฯ

อนุปุพฺพิํ กถนฺติ ทานานนฺตรํ สีลํ, สีลานนฺตรํ สคฺคํ, สคฺคานนฺตรํ มคฺคนฺติ เอวํ อนุปฏิปาฏิกถํฯ ตตฺถ ทานกถนฺติ อิทํ ทานํ นาม สุขานํ นิทานํ, สมฺปตฺตีนํ มูลํ, โภคานํ ปติฏฺฐา, วิสมคตสฺส ตาณํ เลณํ คติ ปรายณํ, อิธโลกปรโลเกสุ ทานสทิโส อวสฺสโย ปติฏฺฐา อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายณํ นตฺถิฯ อิทญฺหิ อวสฺสยฏฺเฐน รตนมยสีหาสนสทิสํ, ปติฏฺฐานฏฺเฐน มหาปถวีสทิสํ, อารมฺมณฏฺเฐน อาลมฺพนรชฺชุสทิสํฯ อิทญฺหิ ทุกฺขนิตฺถรณฏฺเฐน นาวา, สมสฺสาสนฏฺเฐน สงฺคามสูโร, ภยปริตฺตาณฏฺเฐน สุสงฺขตนครํ, มจฺเฉรมลาทีหิ อนุปลิตฺตฏฺเฐน ปทุมํ, เตสํ นิทหนฏฺเฐน อคฺคิ, ทุราสทฏฺเฐน อาสิวิโส, อสนฺตาสนฏฺเฐน สีโห, พลวนฺตฏฺเฐน หตฺถี, อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเฐน เสตวสโภ, เขมนฺตภูมิสมฺปาปนฏฺเฐน วลาหโก อสฺสราชาฯ ทานํ นาเมตํ มยา คตมคฺโค, มยฺเหโส วํโส, มยา ทส ปารมิโย ปูเรนฺเตน เวลามมหายญฺโญ, มหาโควินฺทมหายญฺโญ, มหาสุทสฺสนมหายญฺโญ, เวสฺสนฺตรมหายญฺโญติ, อเนกมหายญฺญา ปวตฺติตา, สสภูเตน ชลิตอคฺคิกฺขนฺเธ อตฺตานํ นิยฺยาเทนฺเตน สมฺปตฺตยาจกานํ จิตฺตํ คหิตํฯ ทานญฺหิ โลเก สกฺกสมฺปตฺติํ เทติ มารสมฺปตฺติํ พฺรหฺมสมฺปตฺติํ, จกฺกวตฺติสมฺปตฺติํ, สาวกปารมีญาณํ, ปจฺเจกโพธิญาณํ, อภิสมฺโพธิญาณํ เทตีติ เอวมาทิทานคุณปฺปฏิสํยุตฺตํ กถํฯ

ยสฺมา ปน ทานํ เทนฺโต สีลํ สมาทาตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ สีลกถํ กเถสิฯ สีลกถนฺติ สีลํ นาเมตํ อวสฺสโย ปติฏฺฐา อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายณํฯ

สีลํ นาเมตํ มม วํโส , อหํ สงฺขปาลนาคราชกาเล ภูริทตฺตนาคราชกาเล จมฺเปยฺยนาคราชกาเล สีลวราชกาเล มาตุโปสกหตฺถิราชกาเล ฉทฺทนฺตหตฺถิราชกาเลติ อนนฺเตสุ อตฺตภาเวสุ สีลํ ปริปูเรสิํฯ อิธโลกปรโลกสมฺปตฺตีนญฺหิ สีลสทิโส อวสฺสโย ปติฏฺฐา อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายณํ นตฺถิ, สีลาลงฺการสทิโส อลงฺกาโร นตฺถิ, สีลปุปฺผสทิสํ ปุปฺผํ นตฺถิ, สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถิฯ สีลาลงฺกาเรน หิ อลงฺกตํ สีลคนฺธานุลิตฺตํ สเทวโกปิ โลโก โอโลเกนฺโต ติตฺติํ น คจฺฉตีติ เอวมาทิสีลคุณปฺปฏิสํยุตฺตํ กถํฯ

‘‘อิทํ ปน สีลํ นิสฺสาย อยํ สคฺโค ลพฺภตี’’ติ ทสฺเสตุํ สีลานนฺตรํ สคฺคกถํ กเถสิฯ สคฺคกถนฺติ ‘‘อยํ สคฺโค นาม อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป, นิจฺจเมตฺถ กีฬา, นิจฺจํ สมฺปตฺติโย ลพฺภนฺติ, จาตุมหาราชิกา เทวา นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ ทิพฺพสุขํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺติ, ตาวติํสา ติสฺโส จ วสฺสโกฏิโย สฏฺฐิ จ วสฺสสตสหสฺสานี’’ติ เอวมาทิสคฺคคุณปฺปฏิสํยุตฺตํ กถํฯ สคฺคสมฺปตฺติํ กถยนฺตานญฺหิ พุทฺธานํ มุขํ นปฺปโหติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘อเนกปริยาเยน ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สคฺคกถํ กเถยฺย’’นฺติอาทิ (ม. นิ. 3.255)ฯ

เอวํ สคฺคกถาย ปโลเภตฺวา ปน หตฺถิํ อลงฺกริตฺวา ตสฺส โสณฺฑํ ฉินฺทนฺโต วิย ‘‘อยมฺปิ สคฺโค อนิจฺโจ อทฺธุโว, น เอตฺถ ฉนฺทราโค กตฺตพฺโพ’’ติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.235-236; 2.42) นเยน กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ กเถสิฯ ตตฺถ อาทีนโวติ โทโสฯ โอกาโรติ อวกาโร ลามกภาโวฯ สํกิเลโสติ เตหิ สตฺตานํ สํสาเร สํกิลิสฺสนํฯ ยถาห – ‘‘สํกิลิสฺสนฺติ วต, โภ, สตฺตา’’ติ (ม. นิ. 2.351)ฯ

เอวํ กามาทีนเวน ตชฺเชตฺวา เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิฯ กลฺลจิตฺตนฺติ อโรคจิตฺตํฯ สามุกฺกํสิกาติ สามํ อุกฺกํสิกา อตฺตนาเยว อุทฺธริตฺวา คหิตา, สยมฺภุญาเณน ทิฏฺฐา อสาธารณา อญฺเญสนฺติ อตฺโถฯ กา ปน สาติ? อริยสจฺจเทสนาฯ เตเนวาห – ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺคนฺติฯ

วิรชํ วีตมลนฺติ ราครชาทีนํ อภาวา วิรชํ, ราคมลาทีนํ วิคตตฺตา วีตมลํฯ ธมฺมจกฺขุนฺติ อิธ โสตาปตฺติมคฺโค อธิปฺเปโตฯ ตสฺส อุปฺปตฺติอาการทสฺสนตฺถํ ยํกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ อาหฯ ตญฺหิ นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจวเสน เอวํ สพฺพสงฺขตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ทิฏฺโฐ อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺฐธมฺโมฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ติณฺณา วิจิกิจฺฉา อเนนาติ ติณฺณวิจิกิจฺโฉฯ วิคตา กถํกถา อสฺสาติ วิคตกถํกโถฯ วิสารชฺชํ ปตฺโตติ เวสารชฺชปฺปตฺโตฯ กตฺถ? สตฺถุสาสเนฯ นาสฺส ปโร ปจฺจโย, น ปรํ สทฺธาย เอตฺถ วตฺตตีติ อปรปฺปจฺจโยฯ

ปวตฺตมํสนฺติ ปกติยา ปวตฺตํ กปฺปิยมํสํ มูลํ คเหตฺวา อนฺตราปเณ ปริเยสาหีติ อธิปฺปาโยฯ สมฺพหุลา นิคณฺฐาติ ปญฺจสตมตฺตา นิคณฺฐาฯ ถูลํ ปสุนฺติ ถูลํ มหาสรีรํ โคกณฺณมหิํสสูกรสงฺขาตํ ปสุํฯ อุทฺทิสฺสกตนฺติ อตฺตานํ อุทฺทิสิตฺวา กตํ, มาริตนฺติ อตฺโถฯ ปฏิจฺจกมฺมนฺติ สฺวายํ ตํ มํสํ ปฏิจฺจ ตํ ปาณวธกมฺมํ ผุสติฯ ตญฺหิ อกุสลํ อุปฑฺฒํ ทายกสฺส, อุปฑฺฒํ ปฏิคฺคาหกสฺส โหตีติ เนสํ ลทฺธิฯ อปโร นโย – ปฏิจฺจกมฺมนฺติ อตฺตานํ ปฏิจฺจกตํฯ อถ วา ปฏิจฺจกมฺมนฺติ นิมิตฺตกมฺมสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ ปฏิจฺจกมฺมํ เอตฺถ อตฺถีติ มํสมฺปิ ปฏิจฺจกมฺมนฺติ วุตฺตํฯ อุปกณฺณเกติ กณฺณมูเลฯ อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํ, กิํ อิมินาติ อตฺโถฯ น จ ปเนเตติ เอเต อายสฺมนฺโต ทีฆรตฺตํ อวณฺณกามา หุตฺวา อวณฺณํ ภาสนฺตาปิ อพฺภาจิกฺขนฺตา น ชิริทนฺติ, อพฺภกฺขานสฺส อนฺตํ น คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ อถ วา ลชฺชนตฺเถ อิทํ ชิริทนฺตีติ ปทํ ทฏฺฐพฺพํ, น ลชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ

3. อสฺสาชานียสุตฺตวณฺณนา

[13] ตติเย องฺเคหีติ คุณงฺเคหิฯ ตสฺสํ ทิสายํ ชาโต โหตีติ ตสฺสํ สินฺธุนทีตีรทิสายํ ชาโต โหติฯ อญฺเญปิ ภทฺรา อสฺสาชานียา ตตฺเถว ชายนฺติฯ อลฺลํ วา สุกฺขํ วาติ อลฺลติณํ วา สุกฺขติณํ วาฯ นาญฺเญ อสฺเส อุพฺเพเชตาติ อญฺเญ อสฺเส น อุพฺเพเชติ น ปหรติ น ฑํสติ น กลหํ กโรติฯ สาเฐยฺยานีติ สฐภาโวฯ กูเฏยฺยานีติ กูฏภาโวฯ ชิมฺเหยฺยานีติ ชิมฺหภาโวฯ วงฺเกยฺยานีติ วงฺกภาวาฯ อิจฺจสฺส จตูหิปิ ปเทหิ อสิกฺขิตภาโวว กถิโต ฯ วาหีติ วหนสภาโว ทินฺโนวาทปฏิกโรฯ ยาว ชีวิตมรณปริยาทานาติ ยาว ชีวิตสฺส มรเณน ปริโยสานาฯ สกฺกจฺจํ ปริภุญฺชตีติ อมตํ วิย ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชติฯ ปุริสถาเมนาติอาทีสุ ญาณถามาทโย กถิตาฯ สณฺฐานนฺติ โอสกฺกนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิฯ

4. อสฺสขฬุงฺกสุตฺตวณฺณนา

[14] จตุตฺเถ ‘‘เปหี’’ติ วุตฺโตติ ‘‘คจฺฉา’’ติ วุตฺโตฯ ปิฏฺฐิโต รถํ ปวตฺเตตีติ ขนฺธฏฺฐิเกน ยุคํ อุปฺปีฬิตฺวา ปจฺฉิมภาเคน รถํ ปวฏฺเฏนฺโต โอสกฺกติฯ ปจฺฉา ลงฺฆติ, กุพฺพรํ หนตีติ ทฺเว ปจฺฉิมปาเท อุกฺขิปิตฺวา เตหิ ปหริตฺวา รถกุพฺพรํ ภินฺทติฯ ติทณฺฑํ ภญฺชตีติ รถสฺส ปุรโต ตโย ทณฺฑกา โหนฺติ, เต ภญฺชติฯ รถีสาย สตฺถิํ อุสฺสชฺชิตฺวาติ สีสํ นาเมตฺวา ยุคํ ภูมิยํ ปาเตตฺวา สตฺถินา รถีสํ ปหริตฺวาฯ อชฺโฌมทฺทตีติ ทฺวีหิ ปุริมปาเทหิ อีสํ มทฺทนฺโต ติฏฺฐติฯ อุพฺพฏุมํ รถํ กโรตีติ ถลํ วา กณฺฑกฏฺฐานํ วา รถํ อาโรเปติฯ อนาทิยิตฺวาติ อมนสิกตฺวา อคณิตฺวาฯ มุขาธานนฺติ มุขฐปนตฺถาย ทินฺนํ อยสงฺขลิกํฯ ขีลฏฺฐายีติ จตฺตาโร ปาเท ถมฺเภ วิย นิจฺจลํ ฐเปตฺวา ขีลฏฺฐานสทิเสน ฐาเนน ติฏฺฐติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตํฯ

5. มลสุตฺตวณฺณนา

[15] ปญฺจเม อสชฺฌายมลาติ อุคฺคหิตมนฺตานํ อสชฺฌายกรณํ มลํ นาม โหติฯ อนุฏฺฐานมลา ฆราติ อุฏฺฐานวีริยาภาโว ฆรานํ มลํ นามฯ วณฺณสฺสาติ สรีรวณฺณสฺสฯ รกฺขโตติ ยํกิญฺจิ อตฺตโน สนฺตกํ รกฺขนฺตสฺสฯ อวิชฺชา ปรมํ มลนฺติ ตโต เสสากุสลธมฺมมลโต อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อญฺญาณภูตา วฏฺฏมูลสงฺขาตา พหลนฺธการอวิชฺชา ปรมํ มลํฯ ตโต หิ มลตรํ นาม นตฺถิฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตํฯ

6. ทูเตยฺยสุตฺตวณฺณนา

[16] ฉฏฺเฐ ทูเตยฺยนฺติ ทูตกมฺมํฯ คนฺตุมรหตีติ ตํ ทูเตยฺยสงฺขาตํ สาสนํ ธาเรตฺวา หริตุํ อรหติฯ โสตาติ โย ตํ อสฺส สาสนํ เทติ , ตสฺส โสตาฯ สาเวตาติ ตํ อุคฺคณฺหิตฺวา ‘‘อิทํ นาม ตุมฺเหหิ วุตฺต’’นฺติ ปฏิสาเวตาฯ อุคฺคเหตาติ สุคฺคหิตํ กตฺวา อุคฺคเหตาฯ ธาเรตาติ สุธาริตํ กตฺวา ธาเรตาฯ วิญฺญาติ อตฺถานตฺถสฺส อตฺถํ ชานิตาฯ วิญฺญาเปตาติ ปรํ วิชานาเปตาฯ สหิตา สหิตสฺสาติ อิทํ สหิตํ, อิทํ อสหิตนฺติ เอวํ สหิตาสหิตสฺส กุสโล, อุปคตานุปคเตสุ เฉโก สาสนํ อาโรเจนฺโต สหิตํ สลฺลกฺเขตฺวา อาโรเจติฯ น พฺยถตีติ เวธติ น ฉมฺภติฯ อสนฺทิทฺธนฺติ นิสฺสนฺเทหํ วิคตสํสยํฯ ปุจฺฉิโตติ ปญฺหตฺถาย ปุจฺฉิโตฯ

7-8. พนฺธนสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[17-18] สตฺตเม รุณฺเณนาติ รุทิเตนฯ อากปฺเปนาติ นิวาสนปารุปนาทินา วิธาเนนฯ วนภงฺเคนาติ วนโต ภญฺชิตฺวา อาหเฏน ปุปฺผผลาทิปณฺณากาเรนฯ อฏฺฐเมปิ เอเสว นโยฯ

9. ปหาราทสุตฺตวณฺณนา

[19] นวเม ปหาราโทติ เอวํนามโกฯ อสุรินฺโทติ อสุรเชฏฺฐโกฯ อสุเรสุ หิ เวปจิตฺติ ราหุ ปหาราโทติ อิเม ตโย เชฏฺฐกาฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ทสพลสฺส อภิสมฺพุทฺธทิวสโต ปฏฺฐาย ‘‘อชฺช คมิสฺสามิ สฺเว คมิสฺสามี’’ติ เอกาทส วสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา ทฺวาทสเม วสฺเส สตฺถุ เวรญฺชายํ วสนกาเล ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘มม ‘อชฺช สฺเว’ติ ทฺวาทส วสฺสานิ ชาตานิ, หนฺทาหํ อิทาเนว คจฺฉามี’’ติ ตงฺขณํเยว อสุรคณปริวุโต อสุรภวนา นิกฺขมิตฺวา ทิวา ทิวสฺส เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, เอกมนฺตํ อฏฺฐาสีติ โส กิร ‘‘ตถาคตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา เอว ธมฺมํ สุณิสฺสามี’’ติ อาคโต, ตถาคตสฺส ปน ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย พุทฺธคารเวน ปุจฺฉิตุํ อสกฺโกนฺโต อปิ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ ตโต สตฺถา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ปหาราโท มยิ อกเถนฺเต ปฐมตรํ กเถตุํ น สกฺขิสฺสติ, จิณฺณวสิฏฺฐาเนเยว นํ กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ เอกํ ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ ฯ